نوروز و سنت فرهنگی اسلام

«نوروز» عیدی ماندگار در بین ایرانیان است. تعطیلات نوروزی، مسافرت و سیر و سفر، صله رحم، نو شدن و پوشیدن لباسهای نو و زیبا، خانه تکانی، آشتی افراد قهر با یکدیگر و... از سنت های نیکوی نوروز در بین ایرانیان است. در این مقاله سعی شده است که به راز ماندگاری نوروز و سنت های پسندیده آن در جامعه ایرانی به ویژه بعد از تلاقی آن با اسلام اشاره شود. اینک مطلب را از نظر می گذرانیم:

ویژگی ادیان و شرایع قبل از اسلام

الف) منطقه خاورمیانه
پیش از ظهور اسلام، ادیان و شرایع چندی در خاورمیانه وجود داشت. هر یک از این ادیان و مذاهب دارای مناسک آیینی و سنت ها و آداب و رسوم چندی بوده اند که بدان از آیین دیگری بازشناخته می شدند. البته به جهت همزیستی و خاستگاه مشترک، همان گونه که تفاوت های آیینی و رسومی در میان ایشان وجود داشت، برخی از مشترکات نیز وجود داشت که می توانست به عنوان عناصر و مؤلفه های همزیستی مسالمت آمیز میان پیروان ادیان و شرایع مختلف عمل کند. از این روست که نه تنها در برخی از اشکال و رسوم و نامگذاری ها با هم مشترک بودند بلکه در برخی از داستان ها و افسانه های وجوه مشترکی یافت می شد که برگرفته از ریشه های مشترک فرهنگی بود.
هر شریعت و آیینی که در این فرهنگ مشترک پدیدار می شد، مؤلفه ها و عناصری از فرهنگ ها و آیین های پیشین را حفظ می کرد و برخی را کنار می زد و برخی دیگر را در شکل جزیی و یا مفهومی آن تغییر می داد تا هماهنگ و سازوار با اصول و مبانی دین و آیین گردد.

ب) ایران
پیش از ظهور اسلام در منطقه جغرافیایی و فرهنگی ایران که فرهنگ زرتشتی به عنوان فرهنگ غالب حضور داشت، فرهنگ مانوی، مسیحی، بودایی، برهمایی، یهودی نیز حضور جدی و موثری داشتند.
اگر نگاهی به داستان ابراهیم و آتش و گذری به افسانه سیاووش و آتش بیندازیم درمی یابیم که مشترکات چندی آنان را به هم پیوند می دهد که نمی توان از آن به سادگی گذشت. بی گناهی هر دو و اثبات آن با عبور از آتش سوزان و سلامت هر دو و بازتاب آن در آیین های برهمایی و بودایی در سرزمین هند که بخشی از جغرافیای فرهنگی آریایی، آرامی و ایرانی را شکل می بخشد، نشانه هایی از این تبادل فرهنگی و تعامل فرهنگی سازنده است.
این مسئله بیانگر آن است که نمی توان از واژگان دینی موجود در تورات و اوستا و متون دینی و مذهبی سنکریت و مانوی و قرآن به سادگی گذشت. بسیاری از واژگان دینی و اصطلاحات از ریشه همسان برخوردار می باشند که خودنمایی از تاثیر و تاثرپذیری فرهنگ ها و آیین های دینی از یک دیگر می کند. مگر نه این است که مانویت برداشتی التقاطی از مسیحیت و اوستای زرتشتی است و یا آیین سیک ترکیبی از اسلام و مسیحیت و آیین برهمایی و برخی از مناسک بودایی است. آیا نمی توان این مشترکات را نشانه ای از تاثر و تاثیر دایمی و تعامل فرهنگی و آیینی در جوامع بشری به ویژه در مناطق مماس و درگیر دانست؟

چگونگی تعامل اسلام با فرهنگ ها

به طور کلی در تبیین تعامل اسلام با فرهنگ های دیگر از حیث درون و بیرون منطقه ای به این نکته باید توجه کرد که اسلام با فرهنگ موجود برخوردی مثبت و سازنده داشته است. به این معنا که اصول عقلانی و عقلایی فرهنگ های پیشین را پذیرفته، تأیید و امضا کرده است و تنها برخی از اصول خرافی و مؤلفه ها و عناصر غیرعقلایی و غیرعقلانی را نپذیرفته است و یا در برخی به نوعی بازسازی مفهومی دست یازیده است. به عنوان نمونه به مناسک آیینی حج اشاره شده است که آن را در برخی از موارد پذیرفته و در برخی دیگر بازسازی کرده و در برخی دیگر وازده است. این پذیرش و وازنش و بازسازی برگرفته از اصول توحیدی اسلام با حفظ و پذیرش تفاوت ها و تنوع فرهنگی و قومی است.
اسلام وقتی با عناصر و مولفه های فرهنگ ایرانی روبرو شد همان رفتار و تعاملی را در پیش گرفت که نسبت به عناصر فرهنگی عرب و تازیان بیابان های حجاز و نجد در پیش گرفته بود. به این معنا که برخی را پذیرفته و برخی را رد کرده و گروه سومی را بازسازی کرده و متناسب با اصول و مبانی توحیدی سازوار و هماهنگ ساخته است.
از این روست که برخی از آیین ها و مناسک فرهنگ ایرانی- زرتشتی را وازده و برخی دیگر را پذیرفته و در برخی به بازسازی اقدام نموده است. از آن جمله مناسک آیینی که مورد پذیرش و یا بازسازی قرار گرفته است، آیین نوروز است. اما پرسش این است که چرا آیین نوروز مورد پذیرش کلی قرار گرفته و عناصری از آن هم چنان باقی و پا برجا مانده و حتی به عنوان عناصر فرهنگی مثبت مورد تایید شارع قرار گرفته است؟ راز ماندگاری نوروز چیست؟ چه عناصر و مولفه هایی در این آیین وجود دارد که به عنوان علل و عوامل بقای آیین نوروزی را فراهم آورده است؟

عناصر سازنده آیین نوروزی

الف) رستاخیز طبیعت

اگر بخواهیم از نگاه قرآن به آیین نوروز بنگریم نخستین چیزی که به چشم می آید، مساله بهار و رویش دوباره گیاهان و رستاخیز طبیعت است. شاید این از مهم ترین علل و عوامل و نیز از عناصر اصلی جشن بهار و نوروز است. در نگاه ایرانیان فرهنگی (که شامل گستره ای جغرافیایی از آن سوی هند و چین تا سوریه و کناره های مدیترانه و تا روسیه و ارمنستان و گرجستان و قفقاز و آسیای میانه است) نوروز آغاز رستاخیز طبیعت است.
با ورود خورشید به اعتدال بهاری زمستان سرد مرگ بار از دامن کوه و دشت کوچ می کند و طبیعت دوباره زندگی جدید و نوینی را آغاز می کند. دشت و دمن به گل می نشیند و آن چه تا پیش از این مرده و مرده نما بود زندگی را از سر می گیرد. این مساله مانند رستاخیز انسان است. آدمی را نیز در سن کهولت که به مرگ به دامن زمین بازگشته است همانند نوروز دوباره از خاک سر بر خواهد آورد و رستاخیزش آغاز می شود.
از این روست که ایرانیان میان طبیعت و بهار و زندگی دوباره ارتباط تنگاتنگی را یافته اند. در آغازین روزهای بهار به سراغ مردگان گورستان ها می روند و با آنان پیمان دوباره می بندند. یادشان را گرامی می دارند و برای آنان خیرات و مبرات می کنند. آن گاه در روزهای پسین به دشت و دمن می روند و جشن می گیرند. جامگان زیبا می پوشند و خود و زندگی خود را نو می کنند. خانه تکانی از مولفه های اصلی آیین نوروزی است. این نیز همانند زمستان تکانی است که بهار با خود به ارمغان می آورد.

ب) تشبیه رستاخیز انسان به احیای طبیعت
قرآن هنگامی که می کوشد تا برای مشرکان و کافران مساله رستاخیز و چگونگی زنده شدن مردگان را تبیین کند، به مساله بهار اشاره می کند و می گوید: همان گونه که در بهار طبیعت دوباره زنده می شود و دانه هایی که در خاک بوده و به ظاهر بی جان و مرده بودند دوباره جان می گیرند و زندگی و حیات دوباره می یابند، همین گونه است، رستاخیز انسان که از آغاز بر می آید و دوباره جان می گیرد و زندگی را پس از دادرسی روز رستاخیز ادامه می دهد. آنان که خرم دین بودند و راستی را برگزیده و دانه های خویش را به تباهی نداده اند آنان هنگامی که دوباره سر از خاک بر می آورند، به سعادت می رسند و از بهشت برین بهره مند می گردند و آنان که خود را تباه ساخته اند، در آن روز سر در گریبان کرده و در آتش دوزخ فرو می روند و از آب زقوم می نوشند و جان ها و تن هایشان به تباهی می رود، می میرند و زنده می شوند و این عذاب سخت دردناک است از برای کافران و مشرکان.
بنابراین یکی از علل ماندگاری سنت نوروز را باید در ارزشی دانست که قرآن به مسئله بهار و رستاخیز طبیعت و رستاخیز انسانی می دهد. نوروز در اندیشه اسلامی همانند رستاخیز است. در اندیشه اسلامی رستاخیز نیز روزی نو است. اگر هستی را دو روز بدانیم روزی در دنیا و روزی در آخرت، رستاخیز همان روز نویی است که انسان دوباره برمی خیزد.
در بخشی از گفت وگوهایی که قرآن درباره روز رستاخیز نقل و بیان می کند به این مسئله اشاره شده است که مردگان در روز قیامت از بقای روزی و یا نیم روزی در دنیا سخن می گویند. این خود نشان می دهد که دنیا در نگره اسلامی و قرآنی روزی و یا نیم روزی بیش نیست. چنان که در مسئله نوروز بر آن اشاره رفته است. در روایات اسلامی نیز آمده است که الدهر یومان یوم لک و یوم علیک؛ روزگار و هستی دو روز است روزی به سود تو و روزی به زیان تو. به هر حال سخن از روز و دو روز است و این همان چیزی است که در نگره ایرانی نوروز نیز دیده می شود. یک روز کهنه که با بهار تازه می شود و روز دیگری آغاز می شود. این روز یعنی عمری جدید و تازه و زندگی نوین و آغازی دیگر.

ج) صله رحم

اسلام، آدمی را موجودی فرد محور، تنها و جدای از جماعت نمی‏داند، بلکه او را به طور فطری اجتماعی می‏شناسد که باید در کنش‏های متقابل با دیگران، بخش مهمی از نیازهای خویش را برطرف سازد و به رشد و کمال دست یابد. اساساً اسلام، دینی اجتماعی و مبتنی بر قواعد و دستورهای جمعی است که هر گونه فردپرستی، رهبانیت و گوشه‏گیری در آن ممنوع است. مسئله مشورت، نماز جماعت و جمعه، حج و جهاد، لزوم تشکیل حکومت و بسیاری دیگر از مؤلفه‏های اجتماعی اسلام، نشان دهنده اهمیت این گونه مسائل در این دین حیات‏بخش است.
یکی از اموری که آموزه‏های دینی اهمیت بسیاری برای آن قائل است، مسئله «صله ارحام» است. «صله» از نظر لغت‏شناسی به معنای پیوستن، احسان و عطاست. «ارحام» نیز جمع «رَحِم» و به معنای عضو خاصی از بدن زن است که محل استقرار فرزند و کانون نشو و نمای طبیعی اوست. خویشاوندان نیز به اعتبار انتساب به یک رحم، «ارحام» خوانده می‏شوند.
بر اساس روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم ، خداوند به هنگام خلق رَحِم با خطاب به او فرمود:
من رحمانم و تو رَحِم، اسمت را از اسم خود گرفتم. هر کس با تو بپیوندد، من نیز با او می‏پیوندم و هر کس از تو جدا شود، من هم از او جدا می‏شوم.
صله ارحام به معنای «ارتباط با خویشاوندان» اعم از سببی و نسبی است، ولی از آنجا که «صله ارحام» از واجبات دینی بوده و قطع آن از امور حرام به شمار می‏رود، منظور از خویشاوندی که صله و ارتباط با او واجب و قطع آن حرام است، «هر خویشاوند نسبی است که به خویشی معروف باشد، اگر چه نسب دوری داشته باشد و محرمیتی در میان نباشد.» در تعریف آن گفته‏اند: «صله رحم» عبارت از نیکی کردن به خویشاوندان و هم‏دردی و کمک به آنان با جان و مال و هر چه از خیر است که در توان انسان باشد و قطع رحم به آن اموری گفته می‏شود که مخالف این رویه باشد.
هر کاری که در عرف، پیوند را برساند، صله است، هر چند در کار کوچکی مانند سلام کردنی نیکو یا جواب دادن سلام یا دادن جرعه آب به خویشاوندان باشد.

با توجه به آثار ژرف صله رحم در حوزه فردی و اجتماعی و زندگی دنیوی و اخروی انسان، آیات و روایات به طور گسترده بر آن تأکید ورزیده و اهمیت آن را گوشزد کرده‏اند.
در آیات قرآن، کسانی را که قطع صله ارحام می‏کنند، در شمار «زیان‏کاران» قرار داده است:
کسانی که پیمان خدا را پس از محکم ساختن آن می‏شکنند پیوندهایی که خداوند دستور فرموده است برقرار سازد، قطع و در روی زمین فساد می‏کنند، زیان‏کارانند. (بقره: 27)
از امام صادق علیه‌السلام درباره مفهوم «آنچه را خدا به پیوستنش فرمان داده» که در این آیه آمده است، پرسیده شد. ایشان فرمود: «مراد از امر خدا، صله رحم است و تأویل دیگر آیه، ارتباط شما با امامان معصومین است.» امام سجاد علیه‌السلام نیز در نصیحت خویش به فرزندان، آنها را از هم‏نشینی با چند گروه منع می‏کند که یکی از آنها، کسی است که روابط خویشاوندی را قطع کرده است؛ زیرا آنان در آیات قرآن مشمول لعنت الهی قرار گرفته‏اند: «بپرهیز از هم‏نشینی با «قاطع رحم» که من او را در سه جای قرآن، لعنت شده یافتم.» آنجا که خداوند می‏فرماید:
آیا اگر از (دستورها) رویگردان شوید، جز این انتظار می‏رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟ اینان همان کسانند که خدا آنان را لعنت کرده است. (محمد: 22 و 23)
در روایات از «صله رحم» به بهترین اعمال پس از ایمان، اولین سخنگوی روز قیامت و بهترین خصلت مؤمن یاد شده و ده‏ها فضیلت دیگر برای آن شمرده شده است که ذکر همه آنها در مجال این نوشتار نیست.
از سوی دیگر، نکوهش‏های شدیدی بر ترک پیوند با خویشان آمده که نشان دهنده اهمیت فوق‏العاده این مسئله در اسلام است.
در روایتی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم ، قطع رحم، «منفورترین عمل» شمرده شده و قاطع رحم «یکی از سه گروهی است که روی بهشت را نمی‏بیند.» در روایات دیگر، «واگذار شدن انسان به خود از سوی خدا»، «فرود آمدن خشم و انتقام»، «قطع رحمت الهی» و «کیفر اخروی» از پی‏آمدهای منفی قطع رحم ذکر شده است. نظر به اهمیت ارتباط و پی‏آمدهای خطرناک ترک خویشاوندی توصیه شده است حتی در صورتی که اقوام انسان از او بریده باشند، یا او را آزار دهند، قطع کامل ارتباط جایز نیست.
بر اساس نقل امام صادق علیه‌السلام ، مردی خدمت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم رسید و گفت: «ای رسول خدا، خویشاوندانی دارم که با آنان رفت و آمد دارم، ولی آنها مرا می‏آزارند. از این رو، تصمیم گرفته‏ام آنان را رها کنم. رسول خدا صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم فرمود: در این صورت، خداوند هم تو را رها می‏کند. گفت: پس چه کنم؟ فرمود: به کسی که دست رد به سینه تو زده است، بخشش کن و با کسی که از تو بریده است، پیوند برقرار کن و از کسی که به تو ستم کرده است، درگذر. اگر چنین کنی، خداوند عزوجل در برابر آنها پشتیبان تو خواهد بود».

کسی که آداب فردی و اجتماعی و خویشاوندی را که مایه بقای محبت در نسل‏ها و پایداری جوامع است رعایت نکند، مایه اختلاف افکنی و بحران زایی و از بین بردن سلامت جامعه است.
با ذکر بخش کوچکی از احادیث صله رحم، این پرسش مطرح می‏شود که چرا اسلام به این مسئله چنین توجهی کرده و بر آن تأکید ورزیده است؟ هرچند در بحث از پی‏آمدهای صله ارحام، فلسفه این تأکیدها روشن‏تر خواهد شد، ولی باید گفت بسیاری از مؤلفه‏های اخلاقی و عوامل رشد و تکامل و اصلاح ملت‏ها و حکومت‏ها، در اجتماع معنا پیدا می‏کند. اصلاح اجتماع، در آغازین قدم از واحدهای کوچک آغاز می‏شود و تأثیر خود را بر اجتماع‏های بزرگ‏تر می‏گذارد. از این رو، اسلام برای عظمت مسلمانان از این روش به صورت کامل بهره برداری کرده و به اصلاح واحد هایی دستور داده که معمولاً افراد از کمک و عظمت بخشیدن به آن روی‏گردان نیستند؛ زیرا تقویت بنیه افرادی را توصیه می‏کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش است. هنگامی که اجتماع‏های کوچک خویشاوندی نیرومند گردید، اجتماع بزرگ آنها نیز عظمت می‏یابد.

با تأملی در آثار صله رحم در آیات و روایات درمی‏یابیم که بخشی از آثار و برکات این مسئله در حوزه فرد و بخشی از آنها در حوزه اجتماع مطرح می‏شود، همچنان که پاره‏ای از این آثار در دنیا و پاره‏ای در آخرت نصیب انسان می‏گردد. «صله رحم» مانند دیگر فضایل اخلاقی درجه‏های متفاوتی دارد و با حداقل ارتباط که همان رفت و آمد خانوادگی یا سلام کردن است، آغاز می‏شود و با مهرورزی بیشتر از طریق رفع مشکلات و نیازمندی‏های خویشان به وسیله همکاری و مشارکت در زمینه‏های مختلف و کمک‏های عاطفی، مالی و جانی تکامل می‏یابد. بدیهی است به میزان تقویت و گسترش این ارتباطات در عمق و سطح، آثار و برکات وسیع‏تری نصیب فرد و جامعه می‏شود.
باید گفت ذکر آثاری که پس از این اشاره می‏شود، چنین تصوری را برای خواننده ایجاد نکند که با حفظ حداقل ارتباط خویشاوندی بتوان به تمام این برکات دست یافت.

1. آثار دنیوی

خداوند متعال برای هر امتی، عمری مشخص قرار داده است: «لِکُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ». (اعراف: 34) البته آن را مشروط به عواملی ساخته است تا زیادت و نقصان پذیرد. به عبارت دیگر، بخشی از عمر آدمی، عمر حتمی و قطعی اوست که به آن «اجل محتوم» گویند و بخشی دیگر، عمر موهبتی الهی است که آن را در ازای عمل به قوانینی که خود مقرر داشته است، به بندگانش عطا می‏کند.
همان‏گونه که یک سلسله عوامل مادی نظیر تغذیه صحیح، رعایت بهداشت، دوری از هیجان‏های مداوم و... مایه افزایش عمر معرفی می‏شود و خداوند این خواص را در آنها قرار داده است، عواملی نیز وجود دارند که هرچند ارتباط ظاهری آن با طول عمر برای ما چندان روشن نیست، ولی در روایات روی آن تأکید شده است.
امام صادق علیه‌السلام می‏فرماید:
من چیزی مؤثرتر از صله رحم برای زیادتی عمر نمی‏شناسم. گاهی کسی که تنها سه سال به پایان عمرش باقی است، صله رحم می‏کند و خداوند به برکت آن، سی سال بر عمر او می‏افزاید و عمر او تا سی و سه سال دراز می‏گردد و گاه کسی که سی و سه سال به پایان عمرش باقی است، ولی قطع رحم می‏کند و خداوند سی سال از عمر او را کاهش می‏دهد و سه سال پس از آن، مرگ او فرامی‏رسد.
علی بن حمزه مروزی که یکی از شیعیان، دوستان و شاگردان معروف امام کاظم علیه‌السلام بود، همراه یعقوب زید مغربی برای انجام حج به مکه مسافرت کرد. آنان در مسجد الحرام به حضور امام کاظم علیه‌السلام رسیدند. امام به یعقوب فرمود: آیا در فلان منزل با برادرت نزاع کردید و به یکدیگر فحش دادید؟ یعقوب گفت: آری. امام فرمود: به برادرت بگو بر اثر قطع رحم، عمرت کوتاه شد و از این سفر برنمی‏گردی. یعقوب گفت: من هم به او فحش دادم، آیا عمرم کوتاه می‏شود؟ امام فرمود: «خداوند بیست سال دیگر بر عمر تو می‏افزاید؛ زیرا تو در راه بازگشت، به عمه‏ات خدمت کردی. اگر در برابر آن قطع رحم که نسبت به برادرت کردی، این وصل رحم نبود، عمر تو نیز کوتاه می‏شد و از این سفر به وطن بازنمی‏گشتی؛ زیرا قطع رحم، عمر سی ساله را به سه سال و صله رحم، عمر سه ساله را سی و سه سال می‏کند».

از دیگر کارکردهای صله ارحام، جلب رزق الهی و نعمت‏های خداوندی است. رسول خدا صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم می‏فرماید:
هر کس برای من یک چیز را ضمانت کند، من چهار چیز برای او ضمانت می‏کنم. صله رحم کند تا خداوند او را دوست بدارد. روزی‏اش را توسعه دهد، عمرش را زیاد کند و او را به بهشت وارد کند.
امام سجاد علیه‌السلام نیز درباره نیکی، صدقه پنهانی و صله ارحام می‏فرماید: «عمر را زیاد می‏کند و فقر را از بین می‏برد.» اساساً «صله ارحام» یکی از مصداق‏های تقوای الهی و عمل به فرمان‏های اوست. خداوند به تقواپیشگان وعده نعمت و رزق را داده است از جایی که گمان نمی‏برند: «وَ مَن یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَل لَّهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لَا یَحْتَسِبُ؛ هر کس که تقوا پیشه کند، خداوند برای او راه خروجی (از مشکلات) قرار می‏دهد و او را از آنجا که گمان نمی‏برد، روزی می‏رساند». (طلاق: 1 و 2)
توجه به خویشاوندان و تلاش برای رفع نیازهای آنان و به طور کلی، گام نهادن در مسیر تحقق آرمان‏های مقبول هم‏نوعان به ویژه خویشاوندان که در مراحل بالای صله ارحام تجلی می‏یابند، نوعی شکر الهی است. به مقتضای سنت حاکم بر جهان هستی، مصرف درست دارایی‏ها که در حقیقت، نماد قدرشناسی مؤمن و ادای شکر عینی و عملی این نعمت هاست، زیادی آن را در جنبه‏های کیفی و کمی موجب می‏گردد و این وعده الهی است که «لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ وَ لَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ». (ابراهیم: 7)
شکر نعمت، نعمتت افزون کند
کفر، نعمت از کفت بیرون کند

دست‏یابی به عافیت دنیا و آخرت و سلامت جسم و روح، دعای همیشگی مؤمنان است که چنین با معبود خود نجوا می‏کنند: «یا ولیّ العافیة نسئلک العافیة، عافیة الدنیا و الآخرة، بجاه محمد و عترته الطاهرة».
صله ارحام نیز سلامتی جسمی و روحی و سامان کارهای زندگی مؤمن را به همراه دارد. امام صادق علیه‌السلام در این زمینه می‏فرماید: «نیکی و صله رحم کنید... که همه امور شما را در طریق درست سامان خواهد داد.» رسول خدا صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم نیز فرموده است: «کسی که تأخیر مرگ و سلامت بدن را دوست دارد، صله رحم کند».
علاوه بر سلامتی جسمی و سامان یافتن کارها، صله ارحام با ایجاد محبت میان خویشاوندان، دست‏یابی به آرامش و کاهش اضطراب از طریق حضور در جمع، کسب هویت اجتماعی و فرصت ابراز خود به‏ویژه در دوران جوانی و نوجوانی، به‏طور گسترده‏ای در تأمین امنیت روانی و سلامتی روحی مؤثر است. انسان‏های گوشه‏گیر، مضطرب و بحران زده، نه تنها جسمی نحیف و بیمار، بلکه روح و شخصیتی ناپایدار و متزلزل دارند.
در این باره از امام علی علیه‌السلام نقل شده است که:
هرگاه کسی از رحم خود عصبانی شد و بر او خشم گرفت، باید به سوی او روانه شود و با او تماس برقرار کند. به درستی که دو رحم با تماس با یکدیگر، به آرامش و سکون می‏رسند.
از آنجا که ارتباط میان ارحام، ارتباط و وحدت خونی است که در ماده وجودشان نهفته است، آثار حقیقی در خلق و خوی آنها دارد. از این رو، رحم، یکی از قوی‏ترین عوامل برای التیام و آشتی میان افراد یک عشیره است و آمادگی قوی‏ترین اثر را دارد. به همین جهت، می‏بینیم نتایجی که عمل خیر در بین ارحام می‏بخشد، شدیدتر از نتایجی است که همین احسان در بیگانگان دارد. این مسئله درباره بدرفتاری با خویشان نیز صادق است. بدین ترتیب، معنای این حدیث بیشتر روشن می‏شود.

بر اساس روایات، صله ارحام باعث حفظ آدمی از گناه می‏شود. شاید این اثر از این جهت باشد که آدمی در برخورد با خویشان صالح، رفتارهای صحیح را می‏آموزد و رفتارهای غلط خود را تصحیح می‏کند؛ به‏ویژه در صورتی که سنت نیکوی امر به معروف و نهی از منکر در میان خویشان جاری باشد. از دیرباز خویشاوندان به‏ویژه بزرگان خانواده، کارکرد تربیتی خاصی را در پیش گرفته و نقش مهمی در جهت‏دهی فکری و اخلاقی دیگر اعضای خانواده داشته‏اند.
امام صادق علیه‌السلام درباره نقش صله ارحام در حفظ آدمی از گناه می‏فرماید:
صله رحم و نیکی کردن، حساب‏رسی را آسان می‏کند و انسان را از گناه در امان می‏دارد. پس با ارحام خود پیوند داشته باشید و به برادرانتان نیکی کنید، گرچه به سلام و به جواب سلام باشد.
در صورتی که ارتباط با خویشاوندان مایه فرو افتادن آدمی به ورطه گناه شود، باید به حداقل ارتباط که در حدیث امام صادق علیه‌السلام است، بسنده کرد؛ زیرا نداشتن پیوند گسترده با خویشاوندان بدرفتار و عمل به این حکم دینی، خود، جلوه دیگری از در امان ماندن از گناه است.

صله رحم مایه پاکیزگی عمل و در نتیجه، قبولی اعمال می‏گردد. امام صادق علیه‌السلام می‏فرماید: «انَّ صلة الرّحم تُزکّی الاعمال.» همچنین صله ارحام، روح را پالایش می‏کند، اخلاق را نیکو و دست را سخاوتمند می‏سازد. آن‏گاه که اخلاق، نیکو و روح، تزکیه شد، پایه‏های دین‏داری استوار می‏گردد و این یکی از آثار مهم صله ارحام است. امام علی علیه‌السلام برپا داشتن نماز، دادن زکات، تضرع و خشوع و صله رحم و ترس از قیامت را مایه استحکام پایه‏های دینی شمرده است: «عباداللّه! اِفزعوا اِلی قوام دینکم بأقام الصلاة لِوَقتها... و صله الرّحم و خوف المعاد؛ ای بندگان خدا! بشتابید به سوی تحکیم دین خود با برپا داشتن نماز اول وقت... و صله رحم و ترس از معاد».

2. آثار آخرتی
خداوند، بنده‏ای را دوست می‏دارد که خودپرست و منفعت‏جو نباشد، بلکه با استفاده از نعمت‏های الهی در جهت خدمت به خلق او به‏ویژه خویشاوندان، شکر عملی نعمت‏های او را به‏جای آورد. چنین کسی دوستدار خدا و مشمول محبت الهی است. خداوند، سختی‏های مرگ را برای او آسان می‏سازد و بدنش را در قبر، خوش‏بو می‏سازد. گناهانش را می‏بخشد، حساب‏رسی او را در قیامت آسان می‏کند و از عذاب دوزخ، رهایی می‏بخشد. چنین مؤمنی شایسته دریافت پاداش عظیم الهی است و مجوز ورود به بهشت پرنعمت الهی را می‏یابد.
از امام سجاد علیه‌السلام آمده است:
اگر دوست داری که خداوند، جسد تو را خوش‏بو گرداند و گناه تو را در قیامت ببخشد، نیکی کن و پنهانی صدقه بده و صله رحم به جا آور.
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم درباره پاداش اخروی کسی که خود یا مالش را در طریق صله رحم و خدمت به خویشان به کار گیرد، می‏فرماید:
خداوند اجر صد شهید به او عطا می‏کند و برای هر قدمی که در این راه برمی‏دارد، چهل هزار حسنه داده می‏شود و چهل هزار گناه از گناهان او پاک می‏کند. به همین میزان، به درجه‏های معنوی او افزوده می‏گردد و هفتاد حاجت از حاجت‏های دنیوی او برآورده می‏شود.

صله رحم، علاوه بر آثار فردی اعم از دنیوی و اخروی دارای پی‏آمدهای اجتماعی خاصی نیز هست که جایگاه این عمل عبادی را در عرصه اجتماع نمایان می‏سازد و در جهت شکوفایی جامعه نقش مؤثری ایفا می‏کند. اکنون به فراخور مجال این نوشتار به آنها اشاره می‏کنیم.

1. هم‏بستگی اجتماعی
جامعه‏شناسان معتقدند که هم‏بستگی اجتماعی معلول پدیده‏ای به نام هم‏بستگی گروهی است و هم‏بستگی گروهی به معنای آن است که «افراد گروه در قالب گروهی که هستند، وحدت خود را حفظ کنند و با عناصر وحدت‏بخش مثل: مذهب، فرهنگ، عاطفه، میهن و خویشاوندی، هم‏نوایی یابند».
پس اگر افراد در قالب گروه‏های کوچک فامیلی دارای تفاهم و توافق باشند و به یکدیگر یاری رسانند، در اجتماع نیز اثرگذار خواهند بود و به نوعی انسجام اجتماعی ایجاد می‏کنند. چنین انسجامی مایه حیات، رشد و بالندگی جامعه و در نهایت، عمران و آبادانی آن می‏گردد. پیوندها و گروه‏های خویشاوندی از آنجا که مبتنی بر کشش‏های طبیعی و تمایلات فطری و انگیزه کافی افراد برای حضور در آنهاست، مورد تأکید اسلام قرار گرفته است تا نقطه شروع اصلاح نظام اجتماعی باشد. چه بسا حکمت حدیث رسول اکرم صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم نیز که صله رحم را مایه عمران و آبادی سرزمین‏ها دانسته‏اند، همین باشد: «ان الصدقة و صلة الرحم تعمران الدّیار».
این انسجام اجتماعی و وحدت، منافع و امنیت ملی را به همراه می‏سازد و مایه اندوهگین شدن و سلب طمع دشمنان می‏گردد؛ چنان‏که امیر مؤمنان علی علیه‌السلام می‏فرماید: «صلة الرحم توجب المحبّه و تُکبتُ العَدوّ؛ صله رحم دوستی می‏آورد و دشمن را رسوا می‏سازد».

2. نظارت اجتماعی
از منظر جامعه‏شناسی، برقراری ارتباطات متنوع اجتماعی و مشارکت فعال در عرصه‏های مختلف زندگی اجتماعی، مهم‏ترین منبع جامعه‏پذیری و کنترل اجتماعی به شمار می‏رود که فرآیند جامعه‏پذیری در خانواده، مدرسه، گروه همسالان، کانون‏های مذهبی، محیط اجتماعی و مانند آن صورت می‏گیرد. برقراری روابط منسجم، رواج تعامل‏های دو جانبه، در هم آمیختگی منافع و مصالح مشترک، تلاش جهت رفع حاجت‏های مادی و معنوی دیگران و... به‏عنوان مهم‏ترین زمینه‏ها و آثار صله رحم، نتایج متعددی از جمله نظارت اجتماعی را به همراه خواهد داشت. شبکه خویشاوندی به عنوان یک جامعه کوچک به طور مستقیم و غیر مستقیم ناظر بر رفتار یکدیگرند. دستور اسلام برای برقراری روابط مستحکم نیز زمینه را برای چنین نظارتی فراهم می‏سازد. به همین دلیل، پیامبر برای بیان احکام اسلام و اجرای آن مأمور می‏شود از خویشان خود آغاز کند: «وَ أَنذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ؛ ای پیامبر، خویشاوندان نزدیکت را بیم ده»(شعرا: 214) و از این‏روست که امام صادق علیه‌السلام نیکی و صله رحم را مایه امنیت از گناه و آسان‏سازی حساب روز قیامت می‏شمارد.

3. افزایش جمعیت
در خطبه حضرت زهرا علیهاالسلام آمده است که خداوند، صله رحم را برای زیاد شدن نفوس واجب کرده است: «فرض اللّه صلة الارحام منماةً للعدد». احترام قرآن و روایات به خانواده از آن‏روست که روابط مستحکم خانوادگی و فضای محبت‏آمیز و عاطفی حاکم بر آن، میل به همکاری و حیات را در انسان افزون می‏سازد. بر عکس: ستم فرزندان به والدین و یکدیگر، خود رأی بودن و منفعت‏پرستی، همکاری نکردن و مانع تراشی بر سر راه یکدیگر، میل طبیعی به تولید و تربیت فرزند را از بین می‏برد و در دراز مدت، به انقطاع نسل می‏انجامد. همین مسئله مفاسد اخلاقی و اجتماعی فراوانی را گریبان‏گیر جامعه می‏سازد.
کاهش چشم‏گیر جمعیت در برخی کشورهای اروپایی که که کارگزارانشان را به در پیش گرفتن تدبیری برای تشکیل کانون خانواده از سوی جوانان وادار کرده است، سست بودن بنیان خانواده‏ها و بحران‏های اخلاقی و اجتماعی و فرهنگی حاصل از آن، به دلیل عمل نکردن به دستورهای صحیح دینی است.

4. فقرزدایی
اگر جنبش فقر زدایی از روابط خویشاوندی آغاز شود و صله ارحام فقط در محدوده سلام کردن متوقف نشود و به مرحله همیاری و رفع گرفتاری خویشان ارتقا یابد و این فرهنگ اسلامی عمومیت یابد، به یقین، فقر ریشه‏کن خواهد شد. اینکه قرآن، خویشاوندان را در صدقه و انفاق بر دیگران مقدم می‏دارد، در راستای تحکیم همین بنیان است. امام سجاد علیه‌السلام در این زمینه می‏فرماید:
بر تو باد به نیکی کردن، صدقه دادن پنهان و صله رحم. به درستی که آنها عمر را زیاد می‏کنند و فقر را می‏زدایند.

5. تأمین نیاز وابستگی به گروه
این نیاز از جمله نیازهایی است که در هر مرحله از رشد در انسان وجود دارد و انسان به نوعی در پی تأمین آن است. وابستگی و ارتباط با گروه تنها برای تأمین نیازهای مادی نیست، بلکه فرد، خود را به وسیله گروه می‏شناسد و از این طریق به ویژگی‏های اخلاقی و توان‏مندی‏های خود پی می‏برد.
افزون بر آن، گروه سبب تحکیم شخصیت فرد می‏گردد و پذیرفته شدن از طرف گروه، موقعیت اجتماعی فرد و میزان موفقیت او را مشخص می‏سازد. همچنین فرد شیوه برخورد با دیگران، رعایت مصالح دیگران، تحمل افکار مختلف و اعتماد به نفس را در گروه می‏آموزد و در نهایت، موقعیت اجتماعی خویش را استوار می‏سازد.
افراد و خویشاوندان انسان در حکم یک گروه منسجم اجتماعی‏اند که هر فردی در سایه تعلق به آن می‏تواند به تأمین این نیاز بپردازد. بسیاری از بحران‏های اخلاقی و شخصیتی که در نسل جوان صورت گرفته است، و به صورت اعتیاد، فرار از خانه، خودکشی و... پدیدار می‏شود، نتیجه طرد شدن فرد از سوی خانواده و دوستان بوده است. یکی از راهکارهای پیشگیری از این معضل، تقویت احساس تعلق به گروه و رواج مهرورزی میان خانواده و خویشاوندان است. پیامبر خدا صلّی الله علیه و‏ آله و سلّم می‏فرماید: «صله رحم باعث زیاد شدن مال و ایجاد محبت میان خویشاوندان می‏شود».

د) خانه تکانی
از عناصر دیگر آیین نوروزی، خانه تکانی است که به حفظ سلامت و پاکی خانه و خانواده و جامعه می انجامد. اصول اسلامی بر پاکی و طهارت جسم و جان بنا نهاده شده است. در آیین نوروزی نیز به مسئله پاک کردن خانه از هر گونه خباثت ظاهری و شست و شو توجه شده است که مورد تایید اسلام است.
برای خانه تکانی از کجا باید شروع کرد؟
یک برنامه ریزی صحیح برای خانه تکانی از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا اضطراب ناشی از انبوه کارها باعث فشار عصبی زیادی می شود که شاید بازدارنده بوده و کار را همانند غولی عظیم جلوه گر کند.
اگر شما بدانید چه کارهایی را باید انجام دهید و بدانید ترتیب انجام آنها کدام است مطمئن باشید نیمی از کار را انجام داده اید.
حالا قلم و کاغذ به دست بگیرید و تمام کارهایی که باید انجام شود، بنویسید. سپس روی ورقه ای دیگر کارها را به ترتیبی که باید انجام داده شود ردیف کنید.
آشپزخانه؛ شامل نظافت کاشیها (اگر کاشیهای آشپزخانه بیش از حد چرب و کثیف بود از یک دستمال آغشته به نفت برای پاک کردن چربیها استفاده کنید. سپس با آب و پودر بشویید)، کابینتها، پنجره، شستن پرده و تمیز کردن هواکش و لامپ.
اتاق خواب؛ نظافت دیوار و سقف، پنجره. شستن پرده و ملافه ها. تمیز و مرتب کردن کمدها.
پذیرایی؛ نظافت دیوار و سقف، پنجره، شستن پرده. گردگیری کامل مبلمان و دیگر وسایل آن.
حمام و دستشویی؛ شستن کاشیها و لوازم بهداشتی که برای انجام هر قسمت کار روز خاصی را در نظر بگیرید.
دیوار و سقف؛ ابتدا تمام وسایل اتاق را جمع کنید تابلوها را بردارید و پنجره ها را باز کنید بعد با برس دسته بلند سقف و دیوارها را گردگیری کنید. اگر رنگ دیوارها قابل شستشو است محلول آب ولرم و صابون و مقدار کمی مایع سفید کننده را با اسفنج روی دیوار بکشید و با دستمال تمیز پاک کنید. هر بار قسمت کوچکی از دیوار را تمیز کنید (حداکثر نیم متر مربع). مرز بین دو قسمت تمیز شده را نیز هر بار تمیز کنید تا لکه به جا نماند.
تمیز کردن رادیاتور شوفاژ؛ برای این کار زیر و رو و اطراف رادیاتور روزنامه ی خیس قرار دهید. سپس با قسمت دمیدن هوای جاری برقی آنها را تمیز کنید و یا یک دستمال نمدار را با یک برس دسته بلند که بین پره های رادیاتور برود پاک کنید.
پرده ها؛ بعد از شستن دیوارها، درها و کف منزل نوبت پرده ها می رسد. پرده های نخی در اثر تابش نور آفتاب و تأثیر آب و هوا بر آنها الیافش ضعیف می شود ولی پارچه های الیاف مصنوعی کمتر دچار چنین زیانهایی می شوند.
پرده های نخی را قبل از شستن به مدت 15-10 دقیقه در آب سرد یا ولرم خیس کنید تا گرد و غبار جمع شده بر روی آن جدا شود. پرده را به آرامی بلند کنید. آب کثیف را خالی نمایید. سپس پرده را در محلول کف صابون ولرم و غلیظ بشویید. البته با ملایمت سعی کنید که آن را به هیچ وجه نچلانید. سه بار پرده را با آب ولرم آبکشی کنید.
اگر از ماشین لباسشویی استفاده می کنید. برای شستشوی اول دستگاه را روی درجه کم مقدماتی بشویید و شستشوی بعد را هم 2 دقیقه با درجه کم تنظیم کرده و بشویید.
پرده را قبل از اینکه کاملاً خشک شود، وقتی کمی نمدار است اتو بزنید. اتو را از پشت به موازات الیاف طولی آن بکشید.
پرده حمام؛ پرده ی حمام را روی سطحی صاف پهن کنید و با محلول غلیظ کف صابون و آب ولرم بشویید و به همین ترتیب بعد آبکشی کنید. سپس با پارچه ای تمیز آن خشک کنید.
در تنظیم برنامه توجه داشته باشید که برای انجام کارهایی که نیاز به کمک دیگران دارید. روزهای تعطیل را در نظر بگیرید و کارهایی که دیگران باید انجام دهند به ترتیب اهمیت لیست کرده با نام هر فرد به او بدهید. به این ترتیب مطمئن باشید که بدون فشارهای جسمی طی چند روز کارها تمام می شود. در این شماره نکاتی درباره نظافت دیوارها، رادیاتور و پرده ها داده شده است.
این اولین مرحله کار است. در مرحله ی دوم باید برنامه ی غذایی خاصی برای این چند روز پر کار داشته باشید. برنامه ای که وقت زیادی برای آشپزی صرف نشود و در عین حال از انرژی خوبی برخوردار باشید.

هـ) پوشیدن لباس های نو
از دیگر مؤلفه ها و عناصر نوروزی مسئله پوشیدن جامگان نو است که بیانگر طهارت در پوشش و ظاهر است و اسلام به این مسئله نیز بها و توجه داشته و دارد. در جشن قوم ابراهیم که قرآن از آن به یوم الزینه یعنی روز زینت و آرایش یاد می کند مردمان خود را به آرایه های مختلف می آراستند تا روزی را به شادی و خوشی در طبیعت بگذرانند. این نیز یکی از مؤلفه های مورد تأیید اسلام است و موجب شد تا آیین نوروزی در فرهنگ اسلامی باقی و پا بر جا بماند.
دعای امام علی علیه السلام هنگام پوشیدن لباس نو
روزی امیرالمؤمنین علیه السلام لباسی سه درهمی خریدند و آنرا پوشیدند؛ سپس به مسجد رفت و با همان لباس دو رکعت نماز گزاردند .
آن‌گاه چنین گفتند: « الحمدالله الذی رزقنی من الریاش مااتجمل به فی الناس واودی فیه فریضتی واستر به عورتی »؛ (سپاس خداوندی را که لباسی به من روزی کرد که با آن خود را در میان مردم زینت بخشم و آنچه بر من واجب است در آن انجام دهم و خود را با آن بپوشانم.)
مردی از او پرسید:« یا امیرالمؤمنین! آیا آنچه را گفتی از شما روایت کنیم یا از رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیده‌اید؟»
امام پاسخ داد:« آنچه گفتم، از رسول خدا شنیدم. او هنگام لباس پوشیدن همین دعا را می‌خواند.»( بحارالانوار، ج 41، ص 108، حدیث 14)
پوشیدن لباس نو در آیـین های نوروزی، رسمی همگانی است. تهیه لباس، برای سال تحویل، فقیر و غنی را به خود مشغـول می دارد. در جامعه سنتی توجه به تهیدستان و زیردستان برای تهیه لباس نوروزی - به ویژه برای کودکان - رسمی در حد الزام بود. خلعـت دادن پادشاهان و امیران در جشن نوروز، برای نو پوشاندن کارگزاران و زیر دستان بود. ابوریحان بـیرونی می نویسد : " رسم ملوک خراسان این است که در این موسم به سپاهیان خود لباس بهاری و تابستانی می دهند ". مورخان و شاعران از خلعـت بخشیدن های نوروزی فراوان یاد کرده اند. و برای این باور است که در وقف نامهً حاجی شفیع ابریشمی زنجانی آمده است :هر سال شب های عید نوروز پنجاه دست لباس دخترانه و پنجاه دست لباس پسرانه، همراه کفش و جوراب از عواید موقوفه تهیه و به اطفال یتیم تحویل شود.
این باور کهن را در نوشته ها، توصیه ها و توصیف های نوروزی، همواره می بـینیم که : از طبـیعت پـیروی کنیم، از درختان یاد بگیریم و با آمدن بهار، لباس نو بـپوشیم، که شگون شادمانی و آرامش است.

و) طبیعت دوستی
دیگر راز ماندگاری آیین نوروزی را در فرهنگ اسلامی باید در مسئله طبیعت دوستی در آیین نوروزگان جست. مردمان در این روز به طبیعت می روند و می کوشند تا هر کس به سهم خود گیاهی را بپروراند و پرورش دهد. هر چند در سال های اخیر این مسئله به شکل نمادین پرورش و کشت سبزه درآمده است در گذشته ایرانیان به کشت واقعی دست می زدند. برخی درختی را می کاشتند و برخی دیگر به کاشت و نشا بوته و گیاه اشتغال می ورزیدند.
اکنون در شمال ایران پیش از نوروز کشاورزان دانه برنج را می پروانند و در آغازین روزهای بهار آن را در خزانه می کارند تا پس از چند روز یا هفته به نشا برند و شالیزار را از بوته های سبز برنج پرکنند. نمایشی واقعی از طبیعت دوستی. آن چه در آیین نوروزی مورد توجه است همان طبیعت دوستی و پرورش گل و گیاه و درخت است که به شکل سبزه کاری اکنون به جا مانده است. این رازهایی است که می توان برای ماندگاری سنت و آیین نوروزی در سنت فرهنگی اسلام یافت. اگر بیشتر درنگ کنید می توانید رازهای دیگری نیز بیابید و به این مؤلفه ها بیافزایید.

منابع:

1. www.hawzah.net
2. www.kayhannews.ir
3. www.farhangsara.com
4. www.roshd.ir
5. هفته نامه زن روز